بیمه تکافل

خدمات بیمه به شکل امروزی آن ، ابتدا در اروپا شکل گرفت و گسترش یافت و سپس از آنجا به دیگر کشورها و از جمله کشورهای اسلامی وارد شد .با ورود بیمه به کشورهای اسلامی ، بحث چالش برانگیز تطبیق بیمه با موازین فقهی به مرور از جانب دو طیف مطرح گردید : اولین طیف ، متشرعینی بودند که با دغدغه تطبیق مسائل اقتصادی روز با اصول و اندیشه های اسلامی به بررسی نظر اسلام در مورد بیمه پرداختند .

طیف دیگر، مالکان شرکت های بیمه بودند که سعی داشتند نظر مسلمانان را به سمت بیمه جلب کنند ؛ لذا، درصدد برآمدند تا فتوای مراجع دینی را پیرامون شرعی بودن بیمه متعارف به دست آورند ؛ برای مثال ، در سال 1319 هجری قمری ، شرکت آمریکایی میوچال لایف از شیخ محمد عبده راجع به قرارداد بیمه استغراء نمود . همچنین در تاریخ آمده است که مردم و علمای منطقه ای از قبرس ، راجع به شرعی بودن قرارداد بیمه از شیخ محمد بخیت المطیعی (مفتی و فقیه نامدار حنفی در مصر ) سوال نمودند . بدین ترتیب با توجه به اهمیت مساله و نیاز مسلمانان به خدمات بیمه ای ، فقهای اسلامی در مقام تجزیه و تحلیل قراداد بیمه برآمدند و در مورد آن ، فتوی صادر نمودند؛ به عنوان مثال در سال 1903 میلادی ، شیخ محمد عبده (از علمای اصلاح طلب مصر) اعلام کرد قراداد بیمه عمر ، شرعی نیست . همچنین در سال 1972 میلادی ، شورای فتوای ملی مالزی اعلام کرد که بیمه و مخصوصا بیمه عمر از نظر مبانی فقهی باطل است . همچنین در نخستین اجلاس بین المللی اقتصاد اسلامی که در سال 1976 میلادی در مکه برگزار شد بر تحریم بیمه مرسوم تاکید شد . گروهی از علماء اهل سنت فعالیت بیمه های مرسوم و متداول را به دلیل وجود شبه غَرَر و قمار و ربا غیر شرعی تلقی کردند . مخالفان بیمه مرسوم، توضیح داده‌اند که اینگونه قرارداد، مشتمل بر چند غَرَر یا نا اطمینانی است، از جمله مطمئن نبودن از نتیجه و مطمئن نبودن از دوره قرارداد. غَرَر در لغت به معنای خطر، نیرنگ و امری که مورد تعهد و اطمینان نباشد است و در اصطلاح فقه عبارت است معامله ای که به جهتی از جهات، نتیجه و پایان آن برای طرفین معامله یا یکی از آن‌ها مجهول باشد و در نتیجه احتمال ضرر و زیان وجود داشته باشد؛ به عبارت دیگر، معامله غرری، قرارداد و عقدی است که وضعیت و شرایط انعقاد آن برای یک یا دو طرف قرارداد زیان مالی به دنبال داشته و سبب ایجاد اختلاف و کشمکش بین آن‌ها خواهد شد.معامله غرری به اتفاق فقهای تشیع و تسنن باطل است . آنها همچنین به مَیْسِر یا قماری بودن بیمه توجه داده‌اند، چرا که در صورت بروز خطر بیمه‌کننده زیان می‌کند و اگر خطر پیش نیاید بیمه ‌شونده حق بیمه‌ای را که پرداخت کرده از دست می‌دهد. به نوشته افضل الرحمان بیمه تجاری شبیه قمار است و شرکتهای بیمه به نوعی شرط بندی می‌کنند. به نظر او، دریافت حق بیمه و پرداخت مبلغی بیشتر، در صورت وقوع زیان، کاری شبیه قمار است. به نظر این گروه از دانشمندان دینی یکی دیگر از ایرادات بیمه این است که شرکتهای بیمه مرسوم عملیاتی دارند که با بهره همراه است، از جمله: استفاده از نرخ بهره برای محاسبه «نرخهای حق بیمه» (بیمه عمر) و سرمایه‌گذاری وجوه جمع‌آوری شده در فعالیتهای مالی که با بهره همراه است. هر چند علمای دینی شیعه به دلیل عقلایی بودن عقد بیمه رای به مشروعیت آن دادند اما اکثریت قریب به اتفاق علما و صاحب نظران دینی اهل تسنن ، قراداد بیمه متعارف را غیر شرعی اعلام نمودند و این فتوی در کشورهای مسلمان گسترش یافت ، در نتیجه محققان و دانشمندان علوم مرتبط با بیمه که از سابقه دینی نیز برخوردار بودند به تکاپو افتادند و تلاش کردند که سازوکارهای بیمه ای جدیدی را معرفی کنند که علاوه بر داشتن کارکردهای مفید بیمه های مرسوم، از ایرادات وارد شده به آنها نیز به دور باشند . بدین ترتیب طرحی جامع تحت عنوان بیمه های تعاونی یا تکافل را مطرح ساختند که مطابق آن ، فعالیت های بیمه می بایست در ذیل چند عقود فقهی نظیر مضاربه ،وکالت ،جعاله یا وقف قرار می گرفت .

تکافل از لغت عربی " کفالت " به معنای ضمانت کردن گرفته شده است . در عمل تکافل به عنوان روشی مبتنی بر ضمانت مشترك اعضاء یک گروه در برابر ضرر و زیان های احتمالی وارد بر هر یک از آنها مطرح میشود. خدمات بیمه ای که در چهارچوب موازین شرعی و فقهی ارائه می شود، تکافل نامیده می شود.

در کتاب «نظریة التامین» در مورد اصطلاح بیمه تکافل چنین آمده است: «نظامی مبتنی بر همکاری بین گروهها یا افرادی که متقابلاً متعهد می شوند خسارت های وارد شده بر هر یک از آنها را در صورت تحقق خطرات مشابه جبران کنند؛ وکسانی که در تحمل خطرات مشارکت دارند دارای منافع یکسانی با بیمه شده ای هستند که آسیب دیده است».

درواقع تکافل در قالب یک شرکت شکل میگیرد که بیمه گزاران، سهامداران آن شرکت به حساب می آیند، هر فرد به میزان استطاعت مالی خود، حق بیمه می پردازد و به همان میزان هم مالک شرکت تکافلی میشود. در بیمه های مرسوم و متداول ریسک از بیمه گذار به بیمه گر منتقل میشود اما در بیمه تکافل ریسک بین بیمه گذاران تقسیم میشود . در این نوع بیمه، بیمه گزاران، پولی که از جیب آنها پرداخت میشود تا خسارت یک فرد فقیر جبران شود را به عنوان نوعی بخشش (هبه) قلمداد میکنند، لذا فرد فقیر با وجود پرداخت حق بیمه اندك ممکن است خسارتش به میزان بسیاری جبران شود. این دو مسئله به معنای فقرزدایی و کمک به مستمندان جامعه است که مورد تأکید اسلام است (توحیدی نیا، 1387 ) بیمه تکافل توافقی برای مدیریت ریسک بر پایه شریعت اسلامی است که دارای سه عنصر اصلی سرمایه مشترک ، مسئولیت مشترک و نفع مشترک می باشد .

الف) سرمایه مشترک: بیمه گذار برای مصلحت جمع به طور فعال عمل میکند و برای کمک به آنهایی که به مساعدت نیاز دارند، حق بیمه خود را میپردازد.

ب) مسئولیت مشترک: تقسیم و سرشکن کردن خسارتها و توزیع مسئولیت بر اساس نظام صندوق مشترک، صورت میپذیرد.

ج) نفع مشترک: هدف از بیمه تکافل، کسب سود بی مورد به هزینه افراد دیگر نیست؛ بلکه افرادی که حق عضویت پرداخت میکنند، در سود حاصله از اصل سرمایه، مشترک هستند.

آمارهای جهانی نشان میدهد بازار جهانی بیمه تکافل در سال 2021 به ارزش 27.6 میلیارد دلار آمریکا رسیده و پیش بینی میشود تا سال 2027 به 50 میلیارد دلار برسد این درحالیست که بازار جهانی بیمه های متعارف و مرسوم در سال 2021 حدود 7000 میلیارد دلار بوده است . در کشورهایی همچون مالزی ، عربستان ، امارات متحده عربی ، سودان ، پاکستان ، کویت ، اندونزی ، بحرین و عمان بیمه تکافل وجود دارد و قوانین مربوط به آن رایج است .

به لحاظ عملیاتی، فرایند اجرای بیمه تکافل بدین صورت است که ابتدا به یک شرکت سهامی یک دستمزد تناسبی ثابت یا دستمزد مبتنی بر عملکرد (مضاربه) یا ترکیبی از هر دو پرداخت می شود ، اگر در پرداخت خسارت کسری به وجود آید، عامل تکافل اجازه ندارد آن را پوشش دهد، در عوض او باید یک وا م بدون بهره قرض الحسنه تدارك دیده و توسط مازادهای صندوق بیمه بازپرداخت شود. در تکافل بیمه گزاران، مشارکت کنندگان نام دارند. در تکافل، هنگامی که بیمه گذاران سهم خود را در شرکت سپرده گذاری میکنند، سهم آنها به دو حساب کاملاً مجزا تقسیم میشود .عمده سهام سپرده به حساب سرمایه گذاری (یا حساب شرکت کنندگان Participant's Account با نشان اختصاری: PA ) رفته تا شرکت، وجوه آن را در فرصتهای مختلف و فعالیت های مجاز اسلامی (نظیر خرید و فروش انواع اوراق صکوک، سهام و ..). سرمایه گذاری کند و سود را در میان بیمه گذاران تقسیم نماید. بر اساس برخی از الگوهای تکافل، بخشی از سود سرمایه گذاری به عنوان حق عامل به خود شرکت تعلق خواهد گرفت. ما بقی سهام به صندوق دیگری (به نام حساب ویژه شرکت کنندگان Participant's Special Account با نشان اختصاری: PSA ) تحت عنوان هبه یا تبرعات واریز میشود. در مواقعی که یکی از حوادث پیش بینی شده در متن قرارداد بیمه اتفاق میافتد، کل میزان ادعا شده از صندوق تبرع پرداخت میشود . در صورتی که خسارت از میزان سرمایه موجود در صندوق تبرع بیشتر بود و صندوق تبرع به تنهایی کفاف جبران خسارت را نکرد، از سهم حساب سرمایه گذاری شخص متضرر پرداخت میشود. مجددا در صورت عدم کفایت سهم حساب سرمایه گذاری وی، از حساب سرمایه گذاری به صورت قرض الحسنه به وی اعطا میگردد. اگر میزان خسارات به حدی شد که کل سرمایه موجود در صندوق کفاف جبران خسارت را ندارد، شرکت تکافل اقدام به پذیره نویسی مازاد میکند . البته مشارکت کننده ای که خسارتی را متحمل شده، نباید از سود، هیچ سهمی داشته باشد، چرا که قبل از این، غرامت دریافت کرده است . بطور کلی شرکت یا همان متصدی تکافل، باید بگونه ای از مجموع صندوق تبرعات و صندوق سرمایه گذاری استفاده کند که در پرداخت خسارت دچار مشکل نشود. لذا حدود و شرایط دقیق این کار از سوی بیمه مرکزی یا بانک مرکزی کشورها، تعریف شده است. البته باید توجه داشت که ساختار صندوق مشارکت کنندگان، در تکافل عمومی و تکافل خانواده یکسان نیست، اما وجه اشتراک شان در تبرعی است که اتفاق میافتد و اساساً همین تبرّع(بخشش بدون چشم داشت)، مهمترین وجه تمایزی است که میان بیمه های تکافل و بیمه های رایج وجود دارد.